Nhân dịp “Tri thức khai thác và chế biến Yến sào Khánh Hòa” được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, Tạp chí Kinh tế Việt Nam/ VnEconomy đã có cuộc trao đổi với bà Trịnh Thị Hồng Vân, Chủ tịch Hội đồng thành viên Công ty Yến sào Khánh Hòa, về tiềm năng, lợi thế của ngành yến sào Việt Nam cũng như định hướng phát triển ngành này trong tương lai.
Thưa bà, nghề khai thác yến sào ở Khánh Hòa vừa được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Xin bà cho biết sự kiện này có ý nghĩa như thế nào đối với Công ty Yến sào Khánh Hòa?
Đây là vinh dự to lớn không chỉ với Công ty Yến sào Khánh Hòa mà còn với toàn thể người dân tỉnh Khánh Hòa. Nghề khai thác yến sào bắt nguồn từ năm 1328, khi Đề đốc Thủy quân Lê Văn Đạt phát hiện các đảo yến ở vùng biển Bình Khang, nay là Khánh Hòa. Gần 700 năm qua, nghề này đã được cộng đồng gìn giữ, phát triển thành một nghề truyền thống mang đậm bản sắc văn hóa.
“Tri thức khai thác và chế biến Yến sào Khánh Hòa” được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia ngày 10/12/2024, không chỉ ghi nhận giá trị lịch sử mà còn khẳng định tiềm năng kinh tế - xã hội của ngành yến sào. Với chúng tôi, đây là động lực để Công ty tiếp tục bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, đồng thời nâng tầm thương hiệu Yến sào Khánh Hòa trở thành biểu tượng quốc gia, từ một di sản địa phương vươn ra thế giới.
Hệ sinh thái đặc thù của các đảo yến ở Khánh Hòa đóng vai trò như thế nào trong việc đảm bảo chất lượng yến sào so với các vùng biển khác?
Các đảo yến do Công ty quản lý trải dài trên vùng biển rộng lớn, từ Cam Ranh đến Vạn Ninh, mỗi nơi đều có địa hình đặc thù và hệ sinh thái lý tưởng cho chim yến sinh sống. Đây là tài nguyên thiên nhiên quý giá mà không nơi nào sánh được về quy mô và chất lượng.
Khánh Hòa không chỉ dẫn đầu về sản lượng, chiếm phần lớn yến sào đảo thiên nhiên của cả nước mà còn về kinh nghiệm quản lý, bảo vệ và khai thác bền vững. Công ty được tổ chức Kỷ lục châu Á vinh danh là đơn vị quản lý số lượng hang đảo yến nhiều nhất và sản lượng yến sào đảo thiên nhiên lớn nhất châu Á. Sản phẩm Yến sào Khánh Hòa đạt kỷ lục châu Á về đặc sản quà tặng Khánh Hòa, thể hiện vai trò trung tâm của Khánh Hòa trong nghề khai thác yến sào tại Việt Nam và khu vực châu Á.
Tôi rất tự hào nói rằng Khánh Hòa là cái nôi của nghề yến sào Việt Nam và là trung tâm mà các địa phương khác có thể học tập để phát triển ngành này.
Nghề khai thác yến sào từ đảo yến thiên nhiên có những nét độc đáo gì so với các hình thức khác, theo bà?
Khai thác yến sào từ đảo yến thiên nhiên là một nghề đặc biệt, đòi hỏi người làm nghề phải có kỹ thuật cao, trí tuệ và yêu nghề. Người thợ phải trèo lên những vách đá cheo leo, cao hàng chục mét, đối mặt với sóng biển, gió trời và địa hình hiểm trở để thu hoạch tổ yến.
Trải qua bao thế hệ, những người thợ ở Công ty Yến sào Khánh Hòa đã trở nên thành thạo trong việc khai thác tổ yến trong các hang đảo tự nhiên. Trong điều kiện khó khăn, nguy hiểm, họ luôn tìm cách để bảo đảm tuyệt đối an toàn, hiệu quả trong khai thác và bảo đảm tổ yến khai thác được nguyên vẹn, đạt chất lượng cao.
Công việc này không chỉ cần sức khỏe, sự khéo léo, dẻo dai mà còn đòi hỏi hiểu biết sâu sắc về tập tính của chim yến. Hàng năm yến sào ở Khánh Hòa được khai thác vào hai kỳ. Kỳ một vào tháng 3-4 và kỳ hai vào tháng 7-8 âm lịch. Việc dưỡng chim yến sau khi khai thác kỳ hai nhằm đảm bảo sản lượng thu hoạch tổ yến và duy trì sự phát triển bầy đàn chim yến.
Đó là tri thức được truyền qua hàng thế kỷ, kết hợp giữa kinh nghiệm dân gian và khoa học hiện đại, tạo nên giá trị độc đáo mà loại yến nuôi không thể có. Nhờ làm tổ trên các vách đá chứa nhiều nguyên tố đa vi lượng có lợi cho sức khỏe, chất lượng tổ yến đảo thiên nhiên luôn vượt trội, giàu dinh dưỡng và hương vị đặc trưng.
Những khó khăn cụ thể nhất mà công nhân thu hoạch tổ yến phải đối mặt là gì? Công ty đã làm gì để giúp họ vượt qua, ngoài các biện pháp bảo hộ?
Tôi luôn tâm niệm rằng công nhân, đặc biệt là những người trực tiếp thu hoạch tổ yến tại các hang, đảo, chính là “trái tim” của Công ty. Họ đối mặt với những khó khăn không hề nhỏ: trèo lên vách đá cao hàng chục mét giữa sóng gió, làm việc trong điều kiện khắc nghiệt, xa gia đình hàng tuần, thậm chí hàng tháng khi vào mùa khai thác.
Có những lúc biển động mạnh, họ phải bám trụ trên đảo trong mưa bão, nguy hiểm luôn rình rập từ độ cao, đá trơn và cả sự cô lập giữa biển khơi. Đó là sự vất vả không phải ai cũng hình dung được, chúng tôi trân trọng từng giọt mồ hôi họ bỏ ra.
Để chăm lo cho công nhân, Công ty đã xây dựng chính sách hỗ trợ toàn diện. Trước hết là chế độ lương thưởng xứng đáng, cao hơn mặt bằng chung để bù đắp khó khăn, gian khổ cùng với những phụ cấp đặc biệt khác. Ngoài ra, chúng tôi cũng đảm bảo trang bị bảo hộ đầy đủ, từ dây an toàn, mũ bảo hiểm đến các thiết bị hỗ trợ leo cao, giảm thiểu rủi ro tối đa.
Về mặt đời sống, Công ty tổ chức các đợt khám sức khỏe định kỳ, hỗ trợ bảo hiểm toàn diện đồng thời cung cấp chỗ ở, thực phẩm khi công nhân làm việc trên đảo. Đặc biệt, chúng tôi có quỹ phúc lợi để hỗ trợ gia đình công nhân trong những dịp lễ Tết, giúp họ yên tâm làm việc.
Ban lãnh đạo Công ty cũng thường xuyên xuống tận đảo để lắng nghe tâm tư, động viên họ, bởi không có sự quên mình của họ, Yến sào Khánh Hòa không thể phát triển vững mạnh như hôm nay.
Quản lý số lượng đảo và hang yến lớn như vậy chắc chắn rất phức tạp. Công ty đã làm gì để bảo tồn và phát triển tài nguyên này, không chỉ ở Khánh Hòa mà còn ở các địa phương khác?
Quản lý 173 hang yến với 33 đảo không hề đơn giản, nhưng chúng tôi xem đây là sứ mệnh cao cả. Ở Khánh Hòa, Công ty có đội ngũ quản lý, bảo vệ đảo hơn 800 người với chuyên môn nghiệp vụ cao, phối hợp với hệ thống giám sát công nghệ cao để bảo vệ các đảo yến.
Chúng tôi không chỉ khai thác mà còn bảo tồn, phát triển quần thể đàn chim yến, tạo thức ăn cho chim yến, cải thiện môi trường sống để chim yến sinh sống và phát triển. Song song đó, Công ty Yến sào Khánh Hòa đã áp dụng các biện pháp như lắp đặt thiết bị theo dõi để đảm bảo an ninh cho đảo; xây dựng các mái che lòng chảo, các đập chắn sóng, lưới giảm áp lực sóng, nhà trú đông cho chim yến; di đàn chim yến đến các hang đá mới; đồng thời nghiên cứu các giải pháp duy trì hệ sinh thái biển nhằm nâng cao sản lượng và chất lượng yến sào tại các đảo yến thiên nhiên ở Khánh Hòa.
Để nghề yến sào phát triển vững mạnh, Công ty Yến sào Khánh Hòa còn thực hiện liên kết hỗ trợ, khôi phục, phát triển các đảo yến, hang yến thiên nhiên tại các tỉnh duyên hải trải dài từ Quảng Bình đến Côn Đảo, vực dậy tiềm năng phát triển các hang đảo yến ở Khánh Hòa và trên toàn quốc.
Tôi tin rằng nếu cả nước cùng chung tay, nghề yến sào đảo thiên nhiên sẽ không chỉ là đặc sản của Khánh Hòa mà còn là tài sản chung của Việt Nam. Vì vậy, điều này đòi hỏi chính sách đồng bộ từ Trung ương, đầu tư vào nghiên cứu; đồng thời nâng cao ý thức bảo tồn của cộng đồng.
Thưa bà, Công ty đã đầu tư nghiên cứu khoa học như thế nào để nâng tầm sản phẩm yến sào từ đảo yến thiên nhiên?
Nghiên cứu khoa học là chìa khóa để chúng tôi nâng cao giá trị yến sào đảo thiên nhiên và đáp ứng nhu cầu đa dạng của thị trường. Trong những năm qua, tôi đã trực tiếp chủ trì nhiều đề tài, như “Nghiên cứu quy trình sản xuất dịch chiết cô đặc giàu hoạt tính chống oxy hóa từ yến sào” hoàn thành năm 2017, giúp chứng minh khoa học về khả năng chống oxy hóa vượt trội của yến sào Khánh Hòa.
Tiếp đó, năm 2018, chúng tôi phát triển dòng mỹ phẩm từ dịch chiết yến sào, mở ra hướng đi mới trong ngành làm đẹp. Gần đây nhất, đề tài “Xây dựng quy trình sản xuất sản phẩm bảo vệ sức khỏe từ tinh chất yến sào” đã hoàn thành vào năm 2023, mang đến các sản phẩm giàu dinh dưỡng, hỗ trợ sức khỏe và sắc đẹp. Những nghiên cứu này không chỉ gia tăng giá trị kinh tế mà còn khẳng định chất lượng vượt trội của yến sào đảo thiên nhiên.
Chúng tôi đang tiếp tục đầu tư vào phòng thí nghiệm, hợp tác với các chuyên gia trong và ngoài nước để phát triển thêm các sản phẩm chiến lược, như thực phẩm chức năng hay dược phẩm từ yến sào. Mục tiêu là đưa yến sào Khánh Hòa từ một sản phẩm truyền thống thành biểu tượng của khoa học và sáng tạo, chinh phục cả những thị trường khó tính nhất.
Trung Quốc là thị trường tiêu thụ yến sào lớn nhất thế giới. Theo bà, việc quốc gia với dân số hơn 1 tỷ người này mở cửa thị trường chính ngạch có ý nghĩa gì với ngành yến Việt Nam?
Trung Quốc không chỉ là thị trường lớn mà còn là nơi định hình xu hướng tiêu thụ yến sào toàn cầu, với hơn 300 tấn mỗi năm và chiếm 80% thị phần. Việc ký Nghị định thư xuất khẩu chính ngạch năm 2023 là bước ngoặt, mở ra cánh cửa để yến sào Việt Nam tiếp cận thị trường này một cách hợp pháp và ổn định, thay vì phụ thuộc vào các kênh tiểu ngạch với rủi ro cao như trước đây.
Theo Hiệp hội Yến sào Việt Nam, năm 2023, Trung Quốc đã nhập khẩu 557 tấn tổ yến, tăng 23,4% so với năm 2022. Trong quý 1/2024, Trung Quốc đã nhập khẩu 145 tấn tổ yến, bằng gần 30% lượng tổ yến nhập khẩu trong cả năm 2023. Điều này cho thấy, nhu cầu nhập khẩu tổ yến của thị trường Trung Quốc đang tiếp tục tăng lên và có thể tăng khoảng 15% trong năm nay.
Nhu cầu nhập khẩu tổ yến của Trung Quốc đang tăng nhưng xuất khẩu tổ yến Việt Nam sang thị trường này còn khiêm tốn. Trong quý 1/2024, các doanh nghiệp ngành yến Việt Nam mới chỉ xuất khẩu được 2 tấn tổ yến sang Trung Quốc. Hiện tổ yến Việt Nam xuất sang quốc gia này phải cạnh tranh khốc liệt với sản phẩm cùng loại của của Indonesia, Thái Lan và Malaysia, vốn phổ biến từ khá lâu. Mặc dù, chất lượng của tổ yến thiên nhiên của Việt Nam tốt hơn, nhưng lại bị cạnh tranh về giá với tổ yến của các quốc gia khác.
Nếu chỉ dựa vào nguồn yến thô, Việt Nam khó cạnh tranh với các nước như Indonesia hay Thái Lan, vốn đã có chỗ đứng ở phân khúc này. Vì vậy, tôi tin rằng phát triển sản phẩm chế biến sẵn (nước yến hũ, nước yến lon, tinh chất yến sào) là chiến lược đúng đắn. Những sản phẩm này không chỉ tiện lợi, phù hợp với người tiêu dùng tại Trung Quốc, mà còn giúp tăng giá trị lên gấp 2-3 lần so với yến thô.
Để tận dụng cơ hội, chúng ta cần đầu tư vào dây chuyền sản xuất hiện đại, đảm bảo tiêu chuẩn quốc tế, đồng thời xây dựng thương hiệu đáng tin cậy. Nếu làm tốt, đây sẽ là đòn bẩy để ngành yến Việt Nam khẳng định vị thế, không chỉ ở Trung Quốc mà còn phát triển mạnh mẽ ở các thị trường lân cận.
Với vai trò là người lãnh đạo Công ty, bà định hướng như thế nào để nghề khai thác yến sào tiếp tục phát triển, trong khi Khánh Hòa là trung tâm?
Tôi luôn đặt mục tiêu kép: vừa bảo tồn di sản, vừa phát triển kinh tế bền vững. Với Công ty Yến sào Khánh Hòa, chúng tôi sẽ tiếp tục mở rộng thị trường quốc tế, hiện sản phẩm đã có mặt tại 30 quốc gia khó tính như Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc. Đồng thời đầu tư nghiên cứu để tạo ra các sản phẩm mới từ yến sào đảo thiên nhiên, như mỹ phẩm hay thực phẩm chức năng, nhằm gia tăng giá trị.
Tuy nhiên, cốt lõi vẫn là bảo vệ và phát triển các hang đảo yến. Tôi mong muốn Khánh Hòa trở thành hình mẫu, nơi tri thức khai thác yến sào được lưu truyền và nâng cấp qua từng thế hệ, kết hợp giữa truyền thống và công nghệ hiện đại.
Về dài hạn, tôi hy vọng nghề yến sào đảo thiên nhiên không chỉ phát triển ở Khánh Hòa mà còn lan tỏa đến các tỉnh ven biển khác. Là trung tâm, Khánh Hòa có trách nhiệm dẫn dắt, phối hợp với các địa phương để xây dựng một chiến lược quốc gia về bảo tồn và khai thác yến sào. Điều này không chỉ giúp bảo vệ tài nguyên thiên nhiên mà còn tạo thêm việc làm, nâng cao đời sống cho người dân ven biển...
Nội dung đầy đủ của bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 9-2025 phát hành ngày 3/3/2025. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:
https://postenp.phaha.vn/tap-chi-kinh-te-viet-nam/detail/1295
Google translate