Tạo đột phá phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo

Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo có vị trí quan trọng, là động lực, là chỗ dựa vững chắc cho phát triển đất nước nhanh và bền vững. Đặc biệt, trong Kỷ nguyên mới - Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, cần nghiên cứu, đề xuất các cơ chế, chính sách đặc thù, giải pháp đột phá, vượt trội để kịp thời giải quyết các vấn đề cấp bách, trọng điểm của quốc gia như: chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, Net Zero, công nghiệp bán dẫn, trí tuệ nhân tạo (AI)…

Hiện nay, Bộ Khoa học và Công nghệ đang tập trung hoàn thiện thể chế, chính sách, nhằm tháo gỡ những bất cập, tạo động lực cho bước phát triển mới của khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Dự thảo Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đang được lấy ý kiến, dự kiến trình sẽ được trình Quốc hội tại kỳ họp thứ 9 năm 2025.

ĐỘNG LỰC CHÍNH CHO PHÁT TRIỂN

Khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và giáo dục đào tạo đang được coi là quốc sách hàng đầu, là đột phá chiến lược trong phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc, nhất là trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế sâu rộng.

Tại hội nghị về “Hoàn thiện thể chế thúc đẩy phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo” tháng 11/2024, TS. Phan Chí Hiếu, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, nêu rõ: Đảng và Nhà nước luôn quan tâm, chú trọng xây dựng các chủ trương, đường lối và cụ thể hóa bằng các chính sách, quy định pháp luật nhằm thúc đẩy phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Báo cáo Chính trị tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã xác định quan điểm tiếp tục thực hiện nhất quán chủ trương khoa học, công nghệ là quốc sách hàng đầu, là động lực then chốt để phát triển lực lượng sản xuất hiện đại, đổi mới mô hình tăng trưởng, nâng cao năng suất chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế.

Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã xác định 3 đột phá chiến lược, trong đó có nội dung đẩy mạnh nghiên cứu, chuyển giao, ứng dụng và phát triển mạnh khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam, tinh thần đoàn kết, tự hào dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Đặc biệt, trong các bài viết, bài phát biểu về định hướng chiến lược đưa đất nước bước vào Kỷ nguyên mới - Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh một trong các giải pháp chiến lược là “đẩy mạnh công nghệ chiến lược, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, lấy khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo làm động lực chính cho phát triển”.

Theo Bộ Khoa học và công nghệ, Thủ tướng Chính phủ đã khẳng định khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là tài nguyên vô tận. Đây cũng là động lực quan trọng để thúc đẩy tăng trưởng, tạo bứt phá về năng suất, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh, là con đường ngắn nhất để đạt mục tiêu góp phần phát triển đất nước nhanh và bền vững.

Có thể thấy, các chủ trương của Đảng, các chính sách của Nhà nước đều đã khẳng định khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là đột phá chiến lược, là động lực quan trọng để thúc đẩy tăng trưởng phát triển.

TS. Phan Chí Hiếu, nhấn mạnh trong những năm qua, Quốc hội, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, các bộ ngành liên quan đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật quan trọng nhằm xây dựng và từng bước hoàn thiện thể chế thúc đẩy phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Nhờ đó, khoa học và công nghệ Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu quan trọng, góp phần phát triển đất nước.

NHỮNG ĐIỂM NGHẼN CẦN THÁO GỠ

Theo TS. Phan Chí Hiếu, trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đứng trước yêu cầu nhiệm vụ trong giai đoạn phát triển mới của đất nước, thể chế về khoa học, công nghệ, một mặt, đang bộc lộ những bất cập, những điểm nghẽn cần tháo gỡ; mặt khác, chưa tạo ra được động lực, nguồn lực, chưa có các giải pháp mang tính đột phá thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ để khoa học, công nghệ thực sự trở thành quốc sách hàng đầu.

Một số chủ trương chính sách còn chậm được thể chế hóa, hoặc chưa được thể chế hóa đầy đủ, rõ ràng trong các văn bản quy phạm pháp luật. Hệ thống pháp luật về khoa học, công nghệ còn chưa đảm bảo tính thống nhất, một số quy định chưa phù hợp thực tiễn.

Cùng với đó, nguồn lực đầu tư chưa tương xứng với vai trò là quốc sách hàng đầu của khoa học, công nghệ. Chính sách thu hút, trọng dụng, đãi ngộ, tôn vinh các nhà khoa học còn hạn chế. Cơ chế quản lý đối với hoạt động khoa học và công nghệ còn mang tính hành chính nhà nước và nhẹ về quản trị phát triển…

Các chuyên gia cũng chỉ rõ những bất cập nổi bật của hệ thống pháp luật hiện hành về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, chưa đáp ứng được sự phát triển mạnh mẽ của khoa học, công nghệ.

Theo Bộ Khoa học và Công nghệ, quá trình triển khai thi hành Luật Khoa học và công nghệ 2013 cho thấy pháp luật hiện hành có một số nội dung chưa phù hợp với yêu cầu, đòi hỏi từ thực tiễn nhằm phát triển khoa học, công nghệ, phát triển kinh tế - xã hội.

Cụ thể, nền kinh tế Việt Nam đang chuyển đổi mạnh mẽ sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội với mô hình tăng trưởng dựa vào nguồn nhân lực chất lượng cao và yếu tố động lực của khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo ngày càng rõ nét đòi hỏi cần có cơ chế́, chính sách phục vụ cho mục đích này. Tuy nhiên, pháp luật hiện hành chưa quy định đủ cơ chế thu hút, đào tạo, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Bên cạnh đó, các tác động của hội nhập sâu rộng và toàn diện của Việt Nam trong một thế giới phát triển mạnh mẽ, nhất là về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, đòi hỏi các hành lang pháp lý, cơ chế chính sách phải được điều chỉnh để phù hợp với thực tiễn. Đặc biệt các làn sóng công nghệ mới phát triển nhanh chóng đòi hỏi các nước phải luôn sẵn sàng điều chỉnh chính sách và thích ứng kịp thời.

Đáng chú ý, nhiều nội dung xuất phát từ tình hình thực tiễn hoặc là thông lệ quốc tế trong hoạt động khoa học và công nghệ chưa được bổ sung, cập nhật vào Luật Khoa học và công nghệ 2013.

Bộ Khoa học và Công nghệ cũng chỉ rõ những quy định chưa phù hợp trong Luật Khoa học và công nghệ 2013, như: vấn đề giao quyền sở hữu kết quả khoa học, công nghệ có sử dụng ngân sách nhà nước cho cơ quan chủ trì theo cơ chế tự động; vấn đề tập trung nguồn lực chủ yếu cho các chương trình khoa học, công nghệ để tạo ra tri thức nhưng chưa quan tâm bố trí đủ nguồn lực thỏa đáng cho các chương trình ứng dụng tri thức (nhân rộng, thương mại hóa, đổi mới sáng tạo, tiếp cận thị trường, nâng cao năng lực, khởi nghiệp sáng tạo...).

THÚC ĐẨY THƯƠNG MẠI HÓA KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

Theo các chuyên gia, thương mại hóa kết quả nghiên cứu khoa học, tài sản trí tuệ và phát triển thị trường khoa học và công nghệ là các yếu tố quan trọng để thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội, giúp các nghiên cứu khoa học và sáng tạo đóng góp trực tiếp vào thực tiễn.

Đề cập đến việc hoàn thiện cơ chế, chính sách thúc đẩy hoạt động thương mại hóa kết quả nghiên cứu, tài sản trí tuệ và phát triển thị trường khoa học, công nghệ, GS.TS. Chu Hoàng Hà, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và công nghệ Việt Nam, cho rằng tại Việt Nam hoạt động thương mại hóa kết quả nghiên cứu khoa học, tài sản trí tuệ và phát triển thị trường khoa học và công nghệ còn gặp nhiều thách thức về mặt cơ chế.

Theo thông lệ quốc tế, chuyển giao, thương mại hóa các sản phẩm nghiên cứu được thực hiện qua một số hình thức. Do đây là các sản phẩm mới nên không dễ thuyết phục các doanh nghiệp nhận chuyển giao, ứng dụng. Vì vậy các nhà khoa học ở các nước thường phải lập doanh nghiệp spin-off (doanh nghiệp khởi nguồn). Tuy nhiên ở Việt Nam, việc lập doanh nghiệp như thế này rất khó, đặc biệt với các đơn vị công lập.

Từ những tồn tại, vướng mắc trên, GS.TS. Chu Hoàng Hà cho rằng với hệ thống cơ chế pháp luật hiện nay, để ứng dụng thương mại hóa các kết quả nghiên cứu của các tổ chức công lập là rất khó khăn.

Do đó, trong Luật Khoa, học công nghệ và đổi mới sáng tạo cần có quy định về quyền sở hữu, giao quyền quyết định kết quả khoa học cho các tổ chức khoa học, công nghệ công lập chỉ trì nhiệm vụ khoa học, công nghệ. Theo GS.TS. Chu Hoàng Hà, với một sản phẩm khoa học, công nghệ, việc sớm được đưa vào ứng dụng trong thực tế sẽ mang lại lợi ích cho xã hội lớn hơn và nhà nước sẽ thu được nhiều thuế khi doanh nghiệp phát triển”.

Luật cũng cần có các hình thức khuyến khích, cho phép các nhà khoa học thuộc tổ chức công lập thành lập, làm chủ doanh nghiệp thời gian từ 3- 5 năm, sau đó có đánh giá cụ thể. Hình thức này sẽ khuyến khích các nhà khoa học mạnh dạn đưa các kết quả nghiên cứu khoa học, công nghệ vào thương mại hóa, đóng góp cho phát triển.

Các chuyên gia kiến nghị tiếp tục đổi mới mạnh mẽ cơ chế quản lý, phương thức đầu tư và cơ chế tài chính. Bên cạnh đó, đổi mới phương pháp xây dựng kế cho hoạt động khoa học, công nghệ phù hợp với đặc thù; tạo cơ chế, chính sách thử nghiệm, đặc thù, vượt trội trong nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ; trao quyền tự chủ lớn hơn cho các tổ chức khoa học, công nghệ quan trọng.

XÂY DỰNG NỀN TẢNG PHÁP LÝ VỮNG CHẮC

Theo các chuyên gia, việc hoàn thiện thể chế thúc đẩy phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo góp phần vào mục tiêu phát triển bền vững của quốc gia trong kỷ nguyên mới.

Trong thời gian tới, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Huỳnh Thành Đạt cho biết sẽ phối hợp với các bộ, ngành, cơ quan liên quan hoàn thiện các cơ chế, chính sách khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Theo đó, đổi mới hoạt động nghiên cứu, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, tập trung, làm rõ và tăng cường trách nhiệm của bộ, ngành, địa phương đối với công tác quản lý nhà nước về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; đơn giản hóa thủ tục hành chính, đẩy mạnh phân cấp, phân quyền trong quản lý chương trình, nhiệm vụ khoa học, công nghệ.

Hoàn thiện quy định về quyền sở hữu, quyền sử dụng, thương mại hóa kết quả nghiên cứu, phân chia lợi nhuận, chuyển giao, chuyển nhượng, góp vốn bằng kết quả nghiên cứu.

Đề xuất các chế độ, chính sách thu hút nhà khoa học đầu ngành, các cơ chế đặc thù, chấp nhận rủi ro, độ trễ trong nghiên cứu khoa học, tăng tính sáng tạo trong nghiên cứu khoa học.

Tăng cường các chính sách thu hút đầu tư ngoài ngân sách nhà nước, hoàn thiện quy định về quỹ phát triển khoa học, công nghệ, quy định về ưu đãi, hỗ trợ, tài trợ của doanh nghiệp trong hoạt động nghiên cứu, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Thúc đẩy hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp, hoàn thiện quy định về xử lý tài sản hình thành từ nhiệm vụ khoa học, công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước có bên tham gia là doanh nghiệp. Nâng cao năng lực hấp thụ công nghệ của doanh nghiệp, thúc đẩy thành lập doanh nghiệp khởi nguồn (spin-off) từ sáng chế, công nghệ...

Dự án Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đang được lấy ý kiến hoàn thiện, dự kiến sẽ trình Quốc hội tại kỳ họp thứ 9 (tháng 5/2025) và trình Quốc hội xem xét thông qua tại kỳ họp thứ 10 (tháng 10/2025).

Tại phiên họp Ban soạn thảo, Tổ biên tập dự thảo luật ngày 25/12/2024, Bộ trưởng Huỳnh Thành Đạt đề nghị việc xây dựng luật cần dựa trên các quan điểm: mở rộng phạm vi, đối tượng điều chỉnh của luật sang khu vực ngoài công lập để thúc đẩy nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, đóng góp hiệu quả vào phát triển kinh tế - xã hội.

Cùng với đó tinh gọn bộ máy để tập trung đầu tư nâng cao năng lực của các tổ chức khoa học và công nghệ, tổ chức nghiên cứu và phát triển công lập; thu hút và trọng dụng nguồn nhân lực chất lượng cao; tăng cường liên kết giữa viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp; thu hút đầu tư ngoài ngân sách cho khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Bộ trưởng cũng nhấn mạnh việc đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, đơn giản hóa thủ tục hành chính trong quản lý nhà nước; đơn giản hóa quy trình, thủ tục, đẩy mạnh chuyển đổi số trong các hoạt động nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và hoạt động đổi mới sáng tạo; nâng cao tính minh bạch, đạo đức và liêm chính trong hoạt động khoa học, công nghệ…

Thông tin về một số điểm mới nổi bật trong dự thảo luật, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Bùi Thế Duy cho biết dự thảo luật bổ sung quy định về tổ chức nghiên cứu và phát triển công lập đặc biệt hoạt động trong các lĩnh vực Nhà nước ưu tiên đầu tư, bổ sung quy định về cơ chế tự chủ đối với tổ chức nghiên cứu và phát triển công lập.

Đáng chú ý, dự thảo luật bổ sung quy định cá nhân hoạt động nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ trong tổ chức khoa học, công nghệ công lập được tham gia thành lập, điều hành doanh nghiệp để thương mại hóa kết quả nghiên cứu do tổ chức khoa học, công nghệ mà mình là thành viên tạo ra.

Dự thảo luật cũng quy định đơn giản hóa các bước phê duyệt nhiệm vụ khoa học và công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước, giảm thời gian phê duyệt nhiệm vụ (đề xuất, xác định, tuyển chọn…) theo hướng giảm tải thời gian xét duyệt, yêu cầu, hồ sơ.

 

Nội dung đầy đủ của bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 4+5-2025 phát hành ngày 27/1/2025. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:  

https://postenp.phaha.vn/tap-chi-kinh-te-viet-nam/detail/1194